بیماری مادرزادی قلبی: نزدیک به ۱ درصد از نوزادانی که متولد می‌شوند، با نوعی نقص مادرزادی قلب مواجه هستند. این اختلال، زمانی پدیدار می‌شود که قلب در دوران جنینی به‌درستی و به‌طور کامل رشد نمی‌کند. قلب جنین نخستین عضوی است که در ماه ابتدایی زندگی جنینی آغاز به شکل‌گیری می‌نماید و تا پایان ماه دوم، فرآیند تقسیم‌بندی و تمایز آن به‌طور کامل انجام می‌پذیرد.
در آغاز، قلب جنین تنها یک حفره عضلانی ساده است که در ادامه مسیر تکامل به چهار حفره شامل دو دهلیز و دو بطن در سمت‌های راست و چپ تبدیل می‌گردد. این حفرات به کمک دیواره‌هایی از جنس عضله از یکدیگر جدا می‌شوند و ساختار مشخصی پیدا می‌کنند. تحولات مشابهی نیز برای عروق اصلی که از قلب منشأ می‌گیرند، اتفاق می‌افتد؛ در ابتدا، آئورت و شریان ریوی به‌صورت یک مجرای واحد دیده می‌شوند، اما در جریان بلوغ جنینی از یکدیگر تفکیک می‌شوند و شاخه‌های گوناگونی روی آنها پدید می‌آید.
در نهایت، تا پایان ماه سوم بارداری، چهار حفره اصلی قلب به همراه دریچه‌های مربوط به آنها و دو رگ اصلی (آئورت و شریان ریوی) فرم نهایی خود را کسب می‌کنند.
نقص یا بیماری مادرزادی قلب چیست؟
زمانی که رشد قلب یا رگ‌های خونی اطراف آن پیش از تولد به‌درستی صورت نگیرد، نوعی از بیماریهای قلبی با عنوان نقص مادرزادی قلب (Congenital Heart Defect یا CHD) شکل می‌گیرد. در اغلب موارد، این نقایص منجر به تغییر در مسیر طبیعی گردش خون در قلب می‌شوند یا مانعی در جریان خون قلبی یا عروقی ایجاد می‌کنند که ممکن است عملکرد طبیعی قلب را تحت تأثیر قرار دهد.
برخی از این اختلالات مادرزادی قلبی در کودکان خفیف هستند و به اقدامات درمانی خاصی نیاز ندارند، اما گروهی دیگر از آنها پیچیدگی بیشتری دارند و باید فوراً مورد مداخله پزشکی قرار گیرند. در بعضی موارد، کودک ممکن است طی چند سال، برای برطرف‌سازی این نقص‌ها، به انجام چندین عمل جراحی قلب نیاز داشته باشد.
نقص‌های مادرزادی قلبی در حدود ۱ درصد از نوزادان مشاهده می‌شوند و بیشتر افرادی که با این مشکل به دنیا می‌آیند، تا بزرگسالی به زندگی خود ادامه می‌دهند. در اکثر مواقع، علت دقیق این اختلالات قلبی مشخص نیست. گاه، ابتلای مادر به یک عفونت ویروسی در دوران بارداری زمینه‌ساز بروز آن می‌شود. در برخی موارد نیز، مصرف الکل یا مواد مخدر در دوره بارداری در شکل‌گیری این اختلال نقش دارد. علاوه بر این، عامل ژنتیکی هم میتواند در ایجاد بیماری مؤثر باشد.
انواع بیماری مادرزادی قلبی
بیماری مادرزادی قلب نوعی ناهنجاری در ساختار قلب نوزاد به‌شمار می‌رود که از بدو تولد همراه اوست. این اختلال از جمله رایج‌ترین انواع نواقص مادرزادی به حساب می‌آید. بسیاری از این مشکلات قلبی پیش از تولد و در دوران جنینی قابل شناسایی و در برخی موارد قابل مداخله درمانی هستند.
علت این نوع از بیماریهای قلبی معمولاً به اختلال در ساختار دیواره‌های قلب، عملکرد نامناسب دریچه‌ها یا ناهنجاری در رگ‌ها و شریان‌های اطراف قلب بازمی‌گردد. این ناهنجاری‌ها قادرند سیستم گردش خون را دچار اختلال کنند و هر نوع از بیماریهای مادرزادی قلبی با نشانه‌ها و شیوه‌های درمانی متفاوتی همراه است که در ادامه به بررسی آنها پرداخته خواهد شد.
اختلالات مادرزادی قلبی در میان شایع‌ترین مشکلات دوران جنینی قرار دارند، اما متأسفانه اغلب در بررسی‌های سونوگرافی دوران بارداری قابل تشخیص نیستند. این نوع بیماری‌ها می‌توانند پیامدهای درمانی، روانی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی به‌دنبال داشته باشند. فهرست رایج‌ترین بیماریهای مادرزادی قلب در ادامه آورده شده است:
- سوراخ بین دو دهلیز (ASD)
- دکستروکاردیا (Dextrocardia)
- فیستول‌های شریانی کرونری
- نبود دریچه شریان ریوی
- تنگی دریچه ریوی
- تنگی آئورت (VAS)
- بازماندن مجرای شریانی (PDA)
- نقص آندوکاردیال (AVSD)
- سوراخ بین بطنی (VSD)
- فیستول‌های وریدی در مغز و سایر اندام‌ها
- TAPVC
- سندرم رشد ناکافی بطن چپ
- فیستول‌های شریانی‌ـ‌وریدی ریوی
- ناهنجاری ابشتین (Ebstein’s Anomaly)
- VSD همراه با تنگی شریان ریوی (VSD+PS)
- تنه شریانی مشترک (Truncus Arteriosus)
- پرولاپس دریچه میترال
- دریچه آئورت دولتی (BAV)
- جابه‌جایی شریان‌های بزرگ (TGA)
- تنگی شاخه‌های شریان ریوی
- تنگی آئورت (کوارکتاسیون)
- نبود شریان ریوی همراه با VSD
- بازماندن سوراخ بین دهلیزی (PFO)
علایم بیماری مادرزادی قلب در نوزادی
نشانه‌های مرتبط با بیماریهای مادرزادی قلب بسته به نوع اختلال، می‌توانند متفاوت ظاهر شوند. در برخی موارد، شدت بیماری به‌گونه‌ای است که روند رشد جنینی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و نوزاد هنگام تولد با وزن پایین و رنگی کبود (سیانوتیک) دیده می‌شود. در مقابل، بعضی از نوزادانی که معمولاً مبتلا به نقایص سیانوتیک قلبی هستند، در لحظه تولد سالم به‌نظر می‌رسند، اما با گذشت یکی‌دو روز و بسته شدن مجرای شریانی، علائمی مانند تغییر رنگ پوست، ضعف و تنگی نفس در آنها بروز پیدا می‌کند.
با این حال، تنها در حدود ۲۵ درصد از نوزادان مبتلا، علائم در همان روزهای ابتدایی زندگی آشکار می‌شوند و در اکثر موارد، این علائم تا مدتی نمایان نمی‌گردند. برخی از نشانه‌هایی که ممکن است در یکی‌دو سال نخست زندگی، وجود نقص مادرزادی قلب را آشکار کنند، عبارت‌اند از:
- رشد ناکافی و وزن‌گیری ضعیف
- مکیدن ضعیف و بی‌میلی به شیر خوردن
- خستگی یا تعریق زیاد هنگام تغذیه
- گریه‌های مداوم
- ضعف جسمانی و بی‌حالی
- ضربان قلب سریع یا غیرمنظم
- احساس ضربان قلب با لمس ناحیه قفسه سینه
- شنیده شدن صدای سوفل در معاینه پزشک
در صورت مشاهده چنین علائمی، بررسی وضعیت قلب نوزاد از نظر وجود نقایص مادرزادی ضروری خواهد بود.
برخی از ناهنجاری‌های قلبی مادرزادی، مانند نقص دیواره بین دهلیزی، ممکن است تا مدت‌ها بی‌علامت باقی بمانند و تازه در دوره نوجوانی یا حتی میانسالی با علائمی نظیر تنگی نفس در هنگام فعالیت یا تپش قلب نمایان شوند. بنابراین، حتی در بزرگسالان یا سالمندانی که نشانه‌هایی از بیماری قلبی دارند، احتمال وجود اختلال مادرزادی باید مدنظر قرار گیرد و مورد ارزیابی دقیق قرار گیرند.
روش تشخیص بیماری مادرزادی قلبی (CHD) چگونه است؟
در صورتی که کودک با تأخیر در روند رشد یا تغییر رنگ لب‌ها، زبان یا ناخن‌ها مواجه شود، احتمال وجود نقص مادرزادی قلب از سوی پزشک مطرح می‌گردد. در چنین شرایطی، متخصص قلب کودک ممکن است هنگام معاینه با گوشی پزشکی، متوجه شنیده شدن صدایی غیرمعمول به نام سوفل قلبی شود.
در اغلب موارد، سوفل‌ها منشأ بیماری خاصی ندارند و وجود آنها لزوماً به معنای نقص قلبی نیست؛ بنابراین، چنین صداهایی معمولاً تهدیدی برای سلامت کودک محسوب نمی‌شوند. با این حال، گاهی تغییراتی در جریان خون ممکن است باعث به‌وجود آمدن سوفل شوند. برای بررسی دقیق‌تر، چند آزمایش تشخیصی میتواند مورد استفاده قرار گیرد:
- پالس اکسیمتری: با قرار گرفتن حسگری روی نوک انگشت، میزان اشباع اکسیژن خون اندازه‌گیری می‌شود. سطح پایین اکسیژن ممکن است نشان‌دهنده اختلالی در عملکرد قلب یا ریه‌ها باشد.
- نوار قلب (ECG): این آزمایش غیرتهاجمی فعالیت الکتریکی قلب را ثبت می‌کند و در شناسایی اختلالات ریتم قلب مانند آریتمی مؤثر است.
- اکوکاردیوگرافی: این تصویربرداری نشان می‌دهد که جریان خون چگونه در حفره‌ها و دریچه‌های قلب حرکت می‌کند. اکو حتی در دوران جنینی نیز قابل انجام است.
- عکس‌برداری با اشعه ایکس از قفسه سینه: این تصویر وضعیت قلب و ریه‌ها را به‌نمایش می‌گذارد و میتواند نشانه‌هایی مانند بزرگ‌شدگی قلب یا تجمع مایعات در ریه‌ها را مشخص کند که ممکن است به نارسایی قلبی اشاره داشته باشد.
- کاتتریزاسیون قلبی: در این روش، یک لوله نازک انعطاف‌پذیر از طریق یکی از رگ‌های بدن (معمولاً در کشاله ران) به سمت قلب فرستاده می‌شود. این روش جزئیاتی از نحوه عملکرد و جریان خون در قلب را فراهم می‌آورد و در برخی موارد، درمان‌های خاصی نیز در همین حین انجام می‌گیرد.
- MRI قلب: این روش تصویربرداری پیشرفته برای ارزیابی دقیق‌تر نقایص مادرزادی قلب، به‌ویژه در نوجوانان و بزرگسالان کاربرد دارد. ام‌آر‌آی قادر است تصاویر سه‌بعدی از قلب تهیه کند و ابعاد حفره‌های قلب را با دقت اندازه‌گیری کند.
راههای درمان نقص مادرزادی قلب چیست؟
نوع و شدت ناهنجاری قلبی مادرزادی، مسیر درمان را مشخص می‌کند. برخی از این نقایص ممکن است هیچ اثر دائمی بر سلامت کودک نگذارند و به مداخله درمانی نیاز نداشته باشند. در مواردی مانند وجود یک سوراخ کوچک در قلب، احتمال دارد که با رشد کودک، این مشکل به‌طور طبیعی بسته شود.
اما در مواجهه با اختلالات شدید، معمولاً بلافاصله پس از شناسایی، فرآیند درمان آغاز می‌گردد. به‌طور کلی، روند درمانی این مشکلات ممکن است شامل تجویز دارو، انجام جراحی یا حتی پیوند قلب باشد.
۱. استفاده از دارو در مدیریت نقص‌های قلبی مادرزادی
برای کنترل علائم و پیشگیری از عوارض ناشی از این نقایص، گاهی متخصصان داروهایی را در برنامه درمانی قرار می‌دهند. این داروها ممکن است به‌تنهایی یا در ترکیب با روش‌های دیگر به کار گرفته شوند. از جمله داروهای رایج می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- داروهای کنترل فشار خون: مانند مهارکننده‌های ACE، مسدودکننده‌های گیرنده آنژیوتانسین و بتا بلوکرها.
- قرص‌های ادرارآور (دیورتیک‌ها): که با کاهش مایعات بدن، فشار وارده بر قلب را کاهش می‌دهند.
- داروهای تنظیم ریتم قلب: این داروها که ضد آریتمی نیز نامیده می‌شوند، به متعادل‌سازی ضربان قلب کمک می‌کنند.
۲. اقدامات جراحی برای اصلاح نقایص مادرزادی قلب
در صورت وجود ناهنجاری‌های پیچیده و تهدیدکننده، احتمال دارد جراحی قلبی برای کودکان یا حتی بزرگسالان مورد نیاز باشد:
- کاتتریزاسیون قلبی: برخی از نقایص را می‌توان بدون نیاز به جراحی باز، تنها با عبور کاتتر از طریق رگ‌ها به قلب ترمیم کرد. این روش برای بستن سوراخ‌ها یا گشادسازی مسیرهای باریک استفاده می‌شود. در حین این فرآیند، ابزارهای ظریفی از طریق کاتتر وارد قلب می‌گردند تا اختلال اصلاح شود. در بعضی موارد، این نوع درمان در چند مرحله و در طول سال‌ها انجام می‌پذیرد.
- جراحی قلب باز یا کم‌تهاجمی: بسته به نوع نقص، پزشک ممکن است انجام یکی از این دو روش را برای ترمیم ساختار قلب پیشنهاد دهد.
- پیوند قلب: اگر ناهنجاری به گونه‌ای باشد که ترمیم آن امکان‌پذیر نباشد، ممکن است نیاز به پیوند قلب مطرح شود.
- مداخله قلبی در دوره جنینی: در شرایطی نادر، اگر قبل از تولد یک نقص جدی قلبی شناسایی شود، گاهی می‌توان در دوره بارداری مداخله‌ای انجام داد تا شدت عارضه کاهش یابد. البته این روش تنها در موارد بسیار خاص کاربرد دارد.
بسیاری از کودکانی که با نقایص مادرزادی قلبی به دنیا می‌آیند، در طول زندگی خود چندین بار تحت عمل جراحی قرار می‌گیرند. پس از هر عمل، ادامه روند پیگیری با معاینات منظم توسط فوق‌تخصص قلب ضروری است.
مراقبت‌های خانگی برای مدیریت نقص مادرزادی قلب
در صورت وجود این نوع نقص‌ها، تغییراتی در سبک زندگی میتواند در حفظ سلامت و پیشگیری از عوارض مؤثر باشد. رعایت توصیه‌های زیر در بهبود وضعیت عمومی کودک یا اطرافیانتان نقش مهمی ایفا می‌کند:
۱. تنظیم میزان فعالیت بدنی
برخی از کودکان ممکن است بنا به شرایط قلبی خود، به محدودیت در فعالیت‌های ورزشی نیاز داشته باشند. با این حال، بسیاری از کودکان دارای نقص قلبی می‌توانند در فعالیت‌های فیزیکی سبک یا متوسط شرکت کنند. پزشک میتواند شما را در انتخاب فعالیت‌های بی‌خطر راهنمایی کند.
۲. مصرف آنتی‌بیوتیک برای پیشگیری از اندوکاردیت
در موارد خاص، برای پیشگیری از عفونت‌های جدی مانند اندوکاردیت (عفونت لایه داخلی قلب یا دریچه‌ها)، ممکن است پزشک مصرف آنتی‌بیوتیک را پیش از اقدامات دندانپزشکی یا پزشکی خاص تجویز کند؛ به‌ویژه در افرادی که دارای دریچه مصنوعی هستند.
۳. حمایت‌های روانی و اجتماعی
برخورداری از ارتباط با افرادی که شرایط مشابهی را تجربه کرده‌اند، میتواند از نظر عاطفی بسیار کمک‌کننده باشد. می‌توانید از متخصص قلب فرزندتان درباره وجود گروه‌های حمایتی در منطقه خود سؤال کنید.
زندگی با نقص مادرزادی قلبی ممکن است باعث ایجاد اضطراب یا فشار روانی در کودک شود. مراجعه به روان‌شناس یا مشاور حرفه‌ای میتواند راهکارهایی مؤثر برای کنار آمدن با استرس و بهبود سلامت روان در اختیار خانواده قرار دهد.
عوارض بیماری قلبی مادرزادی
۱. اختلال در ریتم قلب (آریتمی):
آریتمی در شرایطی به وجود می‌آید که عملکرد سیگنال‌های الکتریکی مسئول تنظیم ضربان قلب مختل شده باشد. در نتیجه، قلب ممکن است تپشی بسیار تند، کند یا نامنظم از خود نشان دهد. در برخی افراد، نوع شدید این اختلال در صورت بی‌توجهی به درمان، میتواند سکته یا ایست ناگهانی قلبی را به‌دنبال داشته باشد. اسکارهای باقی‌مانده از جراحی‌های پیشین نیز احتمال بروز آریتمی را افزایش می‌دهند.
۲. عفونت قلبی (آندوکاردیت):
آندوکاردیت به عنوان التهاب پوشش داخلی قلب (آندوکاردیوم) شناخته می‌شود و معمولاً هنگامی شکل می‌گیرد که باکتری‌ها یا دیگر میکروارگانیسم‌ها وارد جریان خون شده و در قلب مستقر شوند. در صورت عدم رسیدگی، این وضعیت ممکن است منجر به آسیب یا نابودی دریچه‌های قلب شود و حتی خطر بروز سکته مغزی را افزایش دهد. برای افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا به آندوکاردیت هستند، مصرف آنتی‌بیوتیک پیش از اقدامات دندانپزشکی توصیه می‌گردد. معاینات منظم دندانپزشکی نیز اهمیت بالایی دارد.
۳. سکته مغزی:
برخی از نقایص قلبی مادرزادی می‌توانند شرایطی را فراهم کنند که در آن، لخته‌های خونی از قلب عبور کرده و وارد مغز شوند. این موضوع میتواند منجر به کاهش یا قطع جریان خون در مغز گردد و زمینه‌ساز سکته مغزی شود.
۴. فشار خون ریوی:
فشار خون ریوی به نوعی از پرفشاری خون گفته می‌شود که مستقیماً رگ‌های خونی ریه را درگیر می‌سازد. در برخی موارد، نقایص قلبی باعث افزایش جریان خون به ریه‌ها می‌شوند و این افزایش حجم خون در نهایت موجب پرفشاری ریه می‌گردد. چنین وضعیتی میتواند عضله قلب را تضعیف کرده و حتی موجب نارسایی آن شود.
۵. نارسایی قلبی:
نارسایی قلب به حالتی اطلاق می‌شود که در آن، قلب توانایی کافی برای پمپاژ خون متناسب با نیازهای بدن را ندارد. برخی از اختلالات مادرزادی قلب ممکن است این ناتوانی را در عملکرد قلب ایجاد کنند و فرد را با نارسایی قلبی مواجه سازند.
