سکته مغزی چیست؟ علائم، علل، تشخیص و درمان 

سکته مغزی یا stroke به‌عنوان دومین عامل مرگ‌ومیر و یکی از اصلی‌ترین دلایل معلولیت‌ها و ناتوانی‌ها در جهان شناخته می‌شود. این رخداد معمولاً زمانی روی می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز مختل شده یا کاهش می‌یابد؛ زیرا در این حالت مغز از دریافت اکسیژن و مواد مغذی محروم می‌گردد. در این وضعیت، سلول‌های مغزی ظرف چند دقیقه دچار آسیب جدی شده و شروع به از بین رفتن می‌کنند. به همین دلیل، stroke به‌عنوان یک وضعیت اورژانسی پزشکی در نظر گرفته می‌شود و اقدام به درمان سریع آن اهمیت بالایی دارد.

سکته مغزی یا ایسکمی مغزی چیست؟

سکته مغزی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز کاهش یابد یا کاملاً متوقف شود. این امر موجب مختل شدن تأمین اکسیژن و مواد مغذی برای مغز می‌گردد. در چنین شرایطی، سلول‌های مغزی ظرف مدت چند دقیقه آسیب دیده و از بین می‌روند.

سکته مغزی به‌عنوان یک اورژانس پزشکی نیازمند درمان فوری است، زیرا اقدام سریع می‌تواند میزان آسیب به مغز را کاهش داده و از بروز عوارض بعدی پیشگیری کند. خبر خوش این است که در حال حاضر در سطح جهانی تعداد افرادی که بر اثر stroke جان خود را از دست می‌دهند، کاهش یافته است.

انواع سکته مغزی از خفیف تا شدید

stroke به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود: حمله ایسکمیک گذرا (TIA)، سکته مغزی ایسکمیک یا انسدادی و سکته مغزی هموراژیک. نوع stroke تأثیر زیادی بر روند درمان و بهبودی فرد دارد. در ادامه به شرح هر یک از این انواع می‌پردازیم.

حمله ایسکمیک گذرا (TIA)
حمله ایسکمیک گذرا که به آن TIA یا “مینیسکروک” نیز گفته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که جریان خون در مغز به طور موقت به علت وجود لخته خون مسدود گردد. علائم این حمله مشابه stroke کامل است، اما معمولاً موقتی بوده و پس از گذشت چند دقیقه یا چند ساعت، به دلیل جابجایی لخته خون و رفع انسداد، از بین می‌رود. طبق آمار CDC، بیش از یک سوم از افرادی که TIA را تجربه می‌کنند و تحت درمان قرار نمی‌گیرند، در طی یک سال بعد دچار stroke کامل می‌شوند. به همین دلیل، درمان سریع و مؤثر ضروری است.

سکته مغزی ایسکمیک
در سکته مغزی ایسکمیک، شریان‌های خونرسان به مغز باریک یا مسدود می‌شوند. این انسداد معمولاً ناشی از لخته خون است و می‌تواند در نتیجه ایجاد پلاک به علت تصلب شرایین (گرفتگی عروق به علت رسوب چربی) نیز رخ دهد. دو نوع رایج از سکته مغزی ایسکمیک شامل سکته ترومبوتیک و سکته آمبولیک است. در سکته آمبولیک، لخته‌ای که در قسمت‌های دیگر بدن تشکیل شده، به سمت مغز حرکت می‌کند. طبق گزارش CDC، ۸۷ درصد از سکته‌های مغزی از نوع ایسکمیک یا انسدادی هستند.

سکته مغزی هموراژیک
سکته هموراژیک زمانی رخ می‌دهد که شریان‌های مغزی پاره شده یا خون از آن‌ها نشت می‌کند. این شرایط باعث افزایش فشار در جمجمه و تورم مغز می‌شود که به سلول‌ها و بافت‌های مغزی آسیب وارد می‌کند. طبق آمار انجمن قلب آمریکا، حدود ۱۳ درصد از سکته‌های مغزی از نوع هموراژیک هستند. پارگی عروق مغز معمولاً به دلیل آنوریسم (برجستگی دیواره رگ‌ها به علت ضعیف شدن آن‌ها، معمولاً به دلیل فشار خون بالا) یا ناهنجاری‌های شریانی که در آن اتصال غیرطبیعی بین شریان‌ها و وریدها وجود دارد، اتفاق می‌افتد. از دیگر علل می‌توان به مصرف بیش از حد داروهای ضدانعقاد خون، تروما (مثل تصادف رانندگی)، رسوب پروتئین‌ها در دیواره رگ‌ها (آنژیوپاتی آمیلوئید مغزی) و حتی stroke ایسکمیک اشاره کرد.

علائم سکته مغزی

مغز به‌عنوان کنترل‌کننده اصلی بدن مسئول هماهنگی و نظارت بر عملکردهای مختلف آن است. به همین دلیل، علائم سکته مغزی، چه شدید و چه خفیف، به ناحیه‌ای که آسیب دیده بستگی دارد. برای مثال، آسیب به ناحیه بروکا در مغز می‌تواند باعث اختلال در عملکرد ماهیچه‌های صورت و دهان شود، به‌طوری‌که فرد قادر به صحبت کردن نخواهد بود یا عضلات دهان به‌طور غیرعادی حرکت می‌کنند.

علائم سکته مغزی شدید:

• تشنج
• سرگیجه
• سفتی گردن
• سردرد ناگهانی
• گیجی یا آشفتگی
• بی‌ثباتی عاطفی
• حالت تهوع و استفراغ
• تاری یا دوبینی
• ضعف یا فلج یک طرف صورت
• صحبت کردن نامفهوم (dysarthria)
• از دست دادن توانایی صحبت کردن (aphasia)
• از دست دادن هماهنگی دست و پا (ataxia)
• از دست دادن حس‌های مختلف مانند چشایی، بویایی، لامسه، بینایی و شنوایی

علائم سکته مغزی در زنان:

برخی زنان ممکن است علائمی متفاوت و اضافی نسبت به مردان تجربه کنند. این علائم عبارتند از:

• غش
• خستگی
• گیجی و سرگردانی
• مشکلات حافظه
• ضعف عمومی در دو طرف بدن

علائم سکته مغزی در خواب:

از دست دادن کنترل بر عضلات مثانه و رختخواب خیس در شب 

از دست دادن بینایی هنگام بیدار شدن از خواب

ضعف و ناتوانی در حرکت دادن بازوها یا عدم توانایی در مرتب کردن رختخواب

علت سکته مغزی و انواع آن

بسته به علت بروز سکته مغزی، این عارضه به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. با این حال، بیش از 87 درصد سکته‌های مغزی ناشی از انسداد یا کاهش جریان خون به مغز است. در ادامه، انواع stroke بر اساس علت بروز آن‌ها بررسی می‌شود:

آمبولی، علت سکته مغزی ایسکمیک

سکته مغزی ایسکمیک زمانی رخ می‌دهد که لخته خون جریان خون به مغز را مسدود می‌کند. آمبولی یک وضعیت است که در آن مواد مختلف، از جمله لخته خون (ترومبوز)، چربی، رسوبات کلسترول یا کلسیم، در عروق مغزی حرکت کرده و آنها را مسدود می‌کند. این امر باعث ایجاد stroke ایسکمیک می‌شود.

ترومبوز، دیگر علت سکته مغزی ایسکمیک

اصلی‌ترین علت سکته مغزی ایسکمیک، وجود لخته خون است که جریان خون به مغز را مسدود می‌کند. این لخته‌ها معمولاً بر اثر پلاک‌های کلسترولی در عروق تشکیل می‌شوند. فشار خون بالا، کلسترول بالا، دیابت و سیگار کشیدن عواملی هستند که فرآیند لخته شدن خون و بروز stroke را تسریع می‌کنند.

سکته مغزی به‌دلیل خونریزی مغزی

خونریزی مغزی زمانی رخ می‌دهد که رگ خونی مغز پاره شده و خون وارد بافت مغز می‌شود. این وضعیت که به آن سکته مغزی هموراژیک می‌گویند، می‌تواند باعث تورم مغز و افزایش فشار داخل جمجمه شود. فشار خون بالا، آنوریسم (برآمدگی غیرطبیعی رگ‌های خونی)، تصادفات و رسوب پروتئین در دیواره رگ‌ها از دلایل خونریزی مغزی هستند. این نوع سکته ممکن است علائم شدیدی مانند سردرد ناگهانی، تهوع، سفتی گردن و عدم تحمل نور ایجاد کند که در صورت عدم درمان به موقع، می‌تواند منجر به کما یا مرگ شود.

لخته خون در ساقه مغز

ساقه مغز مسئول کنترل فعالیت‌های عصبی مرکزی مانند تنفس، فشار خون و هوشیاری است. stroke در این ناحیه می‌تواند عملکردهای حیاتی را مختل کند. وقتی لخته خون در ساقه مغز برطرف شود و خونرسانی به حالت عادی بازگردد، فرد معمولاً با سرعت بیشتری بهبود می‌یابد.

حمله ایسکمیک گذرا (TIA)

حمله ایسکمیک گذرا، که به آن سکته خفیف نیز گفته می‌شود، ناشی از کاهش موقت جریان خون به مغز است. علائم این نوع سکته شبیه به stroke واقعی است، اما موقتی بوده و معمولاً پس از چند دقیقه یا ساعت از بین می‌روند. این وضعیت باید به عنوان یک هشدار برای سکته مغزی در آینده در نظر گرفته شود.

سکته مغزی خاموش (Silent Stroke)

سکته مغزی خاموش مشابه سکته ایسکمیک است، اما علائم آن به‌طور قابل توجهی کمتر آشکار است. در این نوع سکته، خون‌رسانی به بخشی از مغز قطع می‌شود، اما آسیب وارد شده آن‌قدر کوچک است که تأثیر زیادی بر عملکرد بدن ندارد. افراد ممکن است حتی متوجه این عارضه نشوند.

دیگر علت‌های سکته مغزی:

• واسکولیت: التهاب رگ‌های خونی که باعث کاهش جریان خون به مغز می‌شود.
• سردرد میگرنی: انقباضات و تنگ شدن رگ‌های خونی مغز که می‌تواند منجر به stroke شود.
• stroke بدون علت مشخص: در برخی موارد، stroke به دلیل عواملی غیر از لخته خون ایجاد می‌شود.

بهترین روش پیشگیری از بروز سکته مغزی

برای پیشگیری از سکته مغزی، بهترین اقداماتی که می‌توانید انجام دهید شامل کنترل فاکتورهای خطر، پیروی از دستورات پزشک و انتخاب سبک زندگی سالم است. پزشکان بر این باورند که بسیاری از روش‌های پیشگیری از stroke مشابه با روش‌های پیشگیری از بیماری‌های قلبی هستند. برخی از این روش‌ها عبارتند از:

• نظارت بر فشار خون بالا و کنترل دیابت تحت نظر پزشک
• کاهش مصرف غذاهایی که حاوی کلسترول و چربی‌های اشباع‌شده بالا هستند
• ترک سیگار و مصرف دخانیات
• حفظ وزن بدن در حد سالم
• رعایت یک رژیم غذایی غنی از میوه‌ها و سبزیجات
• انجام ورزش منظم
• پرهیز از نوشیدن الکل
• درمان آپنه انسدادی خواب (OSA)
• اجتناب از مصرف داروهای غیرمجاز

درمان سکته مغزی (stroke)

یکی از سوالات رایج بیماران و خانواده‌های آن‌ها این است که «آیا سکته مغزی قابل درمان است؟». نوع سکته و مدت زمان آن دو عامل اصلی هستند که نحوه درمان را مشخص می‌کنند. پزشک متخصص مغز و اعصاب و جراح مغز و اعصاب با همکاری یکدیگر، مناسب‌ترین روش درمانی را برای بیمار انتخاب می‌کنند. روش‌های درمانی متداول شامل موارد زیر هستند:

دارودرمانی

• وارفارین (داروی ضد انعقاد خون)
• آسپرین و کلوپیدوگزل (داروهای ضد پلاکت)
• داروی TPA (فعال‌کننده پلاسمینوژن بافتی)
• آتورواستاتین (استاتین‌ها برای کاهش کلسترول)
• مهارکننده‌های آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین، مسدودکننده‌های بتا و داروهای کانال‌های کلسیمی (برای کنترل فشار خون)

درمان اورژانسی اندوواسکولار
در این روش، متخصص به‌طور مستقیم اقدام به درمان رگ مسدود شده می‌کند. این روش در بهبود وضعیت بیمار مؤثر است.

برداشتن لخته خون
این روش درمانی برای بیمارانی که لخته‌های خون بزرگی دارند توصیه می‌شود. لخته‌های بزرگ معمولاً با داروها از بین نمی‌روند. در این حالت، متخصص از دستگاهی متصل به کاتتر برای خارج کردن لخته استفاده می‌کند.

روش ترومبکتومی مکانیکی
در صورتی که داروها مؤثر نباشند، پزشک از ترومبکتومی مکانیکی استفاده می‌کند. این روش حساس به زمان است و باید حداکثر 24 ساعت پس از شروع علائم سکته مغزی انجام شود. در این روش، لوله‌ای مخصوص وارد رگ خونی شده و به سمت لخته خون هدایت می‌شود و ابزار در لبه لوله موجب از بین رفتن لخته می‌شود.

مدیریت فشار خون
فشار خون بالا یکی از عوامل اصلی stroke هموراژیک است. کنترل فشار خون به کاهش خونریزی، جلوگیری از لخته شدن خون و حفظ عملکرد رگ‌های خونی آسیب‌دیده کمک می‌کند.

عمل جراحی
جراحی زمانی لازم است که خونریزی مغزی گسترده باشد و درمان دارویی کافی نباشد. در این شرایط، جراح لخته خون را برمی‌دارد و فشار مغز کاهش می‌یابد. روش‌های جراحی عبارتند از:

• ایجاد سوراخ در مغز و تخلیه خون
• کرانیوتومی (برش جمجمه)
• باز کردن حفره جمجمه در صورت عدم اثربخشی روش‌های دیگر

توانبخشی سکته مغزی
توانبخشی یکی از مهم‌ترین مراحل بهبودی بعد از سکته مغزی است که به بازیابی توانایی‌های فرد کمک می‌کند. انواع توانبخشی عبارتند از:

• گفتاردرمانی (برای رفع اختلالات گفتاری و بازگرداندن توانایی کنترل عضلات برای تنفس، خوردن، نوشیدن و بلع)
• فیزیوتراپی (برای بازگرداندن توانایی استفاده از دست‌ها، بازوها، پاها و بهبود تعادل و ضعف عضلانی)
• کاردرمانی (برای آموزش مجدد مغز در انجام فعالیت‌های روزمره و بهبود حرکت دست‌ها و کنترل عضلات)
• شناخت درمانی (برای بهبود حافظه و تمرکز با انجام تمرینات خاص)

آیا سکته مغزی با بیماری های قلبی ارتباط دارد؟

سکته مغزی و بیماری‌های قلبی از جمله مشکلات جدی در زمینه سلامت عمومی به شمار می‌روند و تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که این دو عارضه ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. بیماری‌های قلبی عروقی، شامل بیماری‌های کرونری قلب، نارسایی قلبی و اختلالات ریتم قلبی، می‌توانند خطر بروز stroke را به‌طور چشمگیری افزایش دهند. یکی از عوامل اصلی مشترک بین سکته مغزی و بیماری‌های قلبی، فشار خون بالا است که باعث آسیب به دیواره‌های عروق خونی می‌شود و احتمال تشکیل لخته خون را افزایش می‌دهد؛ لخته‌هایی که در نهایت می‌توانند به stroke منجر شوند. همچنین، بیماری‌های قلبی مانند فیبریلاسیون دهلیزی می‌توانند منجر به ایجاد لخته‌های خون در قلب شوند که در صورت حرکت به سمت مغز، خطر سکته مغزی را به دنبال خواهند داشت.

مطالعات نشان می‌دهند که یک سبک زندگی سالم که شامل تغذیه مناسب، فعالیت بدنی منظم و اجتناب از مصرف دخانیات است، می‌تواند به میزان زیادی احتمال ابتلا به هر دو بیماری را کاهش دهد. علاوه بر این، مدیریت دقیق عوامل خطر مانند دیابت، چربی خون بالا و چاقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. استفاده منظم از داروهایی که توسط پزشک تجویز می‌شود، همچون داروهای ضد فشار خون و ضد لخته، نیز می‌تواند در کاهش خطر بروز این مشکلات تأثیرگذار باشد.

در نهایت، آگاهی از علائم اولیه سکته مغزی و بیماری‌های قلبی و مراجعه سریع به پزشک برای تشخیص و درمان، می‌تواند از بروز عوارض جدی جلوگیری کند. علائمی مانند درد قفسه سینه، تنگی نفس، ضعف ناگهانی در یک طرف بدن و مشکلات گفتاری باید فوراً مورد توجه قرار گیرند. با درک بهتر از ارتباط میان stroke و بیماری‌های قلبی، می‌توان اقداماتی مؤثرتر برای حفظ سلامت قلب و عروق انجام داد.