زخمهای گوارشی، ضایعات باز کوچکی هستند که در پوشش داخلی معده یا ابتدای روده باریک (دوازدهه) شکل میگیرند؛ به بیان ساده‌تر، دو نوع اصلی از این زخمها وجود دارد: زخم معده و زخم دوازدهه که رایج‌ترین علامت هر دو، درد در قسمت بالایی شکم است. بیشترین عوامل مؤثر در شکل‌گیری این زخمها شامل عفونت با باکتری هلیکوباکتر پیلوری و استفاده طولانی‌مدت از داروهای ضدالتهاب غیرکورتونی مانند آسپیرین است. لازم به ذکر است که استرس یا مصرف غذاهای پرادویه به‌طور مستقیم موجب ایجاد زخم نمیشوند، اما می‌توانند شدت علائم را افزایش دهند.
با توجه به این‌که در فرهنگ ما معمولاً به جای عبارت «زخم گوارشی»، اصطلاح «زخم معده» به کار می‌رود، در ادامه متن نیز از همین عنوان استفاده خواهیم کرد. نوع زخم معده، مسیر درمان را مشخص میکند. در صورتی که عفونت هلیکوباکتر پیلوری تشخیص داده شود، باید درمانی برای پاکسازی این عفونت آغاز شود. اگر زخم ناشی از مصرف مداوم داروهای ضدالتهاب غیرکورتونی باشد، لازم است میزان مصرف آنها کاهش یابد یا در صورت امکان قطع و با داروی جایگزین درمان شود. به‌طور کلی، داروهایی که به ترمیم بافت زخم کمک می‌کنند، بخش مهمی از روند درمان زخم معده را تشکیل می‌دهند.
زخم معده چیست؟
این عارضه، ضایعات باز روی دیواره معده یا ابتدای روده کوچک (اثنیعشر) را شامل میشود. اغلب اوقات، شیره‌های گوارشی معده وارد دوازدهه میشوند و در نتیجه، زخم معده شکل میگیرد.
وقتی پوشش مخاطی معده و دوازدهه آسیب می‌بیند، اسید معده و آنزیم‌های گوارشی به بافت دیواره حمله می‌کنند و آن را تخریب می‌سازند. نتیجه این فرآیند، ایجاد زخمهای باز است که تحت تحریک مداوم اسید قرار دارند. در صورت عدم درمان، این وضعیت ممکن است باعث خونریزی یا حتی ایجاد سوراخ در معده شود.
لازم است بدانید که زخم معده سالانه افراد زیادی را گرفتار میکند و بی‌توجهی به علائم و تأخیر در مراجعه به پزشک میتواند مشکلات جسمانی و پیامدهای اقتصادی قابل‌توجهی به دنبال داشته باشد.
علل ایجاد زخم معده
باکتری هلیکوباکتر پیلوری، عامل مهم زخم معده
یکی از شایع‌ترین دلایل بروز بیماری زخم معده، باکتری هلیکوباکتر پیلوری است. جالب است بدانید که این باکتری به طور طبیعی در معده انسان‌ها حضور دارد و اغلب آسیبی به بدن وارد نمی‌کند.
فلور طبیعی شامل باکتری‌ها و سلول‌هایی است که در غشاهای داخلی بدن، از جمله پوشش معده، زندگی می‌کنند و نقش مفیدی در بدن ایفا می‌کنند. برای نمونه، برخی باکتری‌ها در دستگاه گوارش به جذب ویتامین‌هایی مانند K و B12 کمک می‌کنند. باکتری هلیکوباکتر پیلوری نیز در شرایط عادی، توانایی ایجاد زخم در پوشش معده را ندارد.
این باکتری در نزدیکی دریچه پیلور (محل اتصال معده به دوازدهه) مستقر میشود و به همین دلیل نام آن هلیکوباکتر پیلوری انتخاب شده است. سر این باکتری شبیه پروانه دارای شاخک‌هایی است که در صورت فراهم شدن شرایط، میتواند از طریق آنها دیواره معده را نفوذ داده و زخم معده ایجاد کند.
داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی
یکی دیگر از عواملی که خطر زخم معده را افزایش می‌دهد، مصرف طولانی مدت داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند آسپیرین است. این داروها در کاهش التهاب و عفونت‌های بدن مؤثر هستند، اما مصرف مداوم آنها میتواند پوشش معده را آسیب‌پذیر کرده و زمینه ایجاد زخم معده را فراهم کند.
باورهای نادرست درباره ادویه و فلفل
برخی افراد تصور می‌کنند که مصرف غذاهای پرادویه یا فلفل باعث زخم معده میشود، اما شواهد علمی این موضوع را تأیید نمی‌کنند. در واقع، مصرف فلفل میتواند به کاهش درد معده و تقویت عملکرد عضلات معده در هضم غذا کمک کند.
البته این مورد شامل افرادی با حساسیت غذایی به ادویه یا فلفل نمی‌شود. در این افراد، استفاده بیش از حد از ادویه‌جات میتواند باعث درد شدید معده و حتی تشدید زخمهای موجود شود.
نشانه‌ها و علایم زخم معده
زخم معده معمولاً با دردهای شدیدی همراه است. این دردها گذرا هستند و وقتی معده خالی باشد، شدت آنها بیشتر احساس میشود. به همین دلیل، بیمار بین وعده‌های غذایی یا در طول شب درد را شدیدتر تجربه میکند.
مدت زمان درد میتواند از چند دقیقه تا چند ساعت متغیر باشد. علاوه بر درد، زخم معده علائم دیگری نیز ایجاد میکند. برخی از نشانههای شایع زخم معده عبارتند از:
- احساس نفخ
- تهوع و حالت استفراغ
- کاهش وزن بدون دلیل مشخص
- مدفوع تیره یا سیاه
- سرگیجه و ضعف
- دشواری در تنفس
- خستگی غیرعادی
- رنگ‌پریدگی پوست
- استفراغ همراه با خون
- درد شدید در ناحیه شکم
در صورتی که زخم معده پیشرفت کند، ممکن است به خونریزی معده یا روده منجر شود. در چنین شرایطی، مراجعه فوری به پزشک ضروری است.
| علائم زخم معده | درمان زخم معده | عوارض زخم معده |
|---|---|---|
| دفع خون روشن در استفراغ | درمان گیاهی | خونریزی داخلی |
| کاهش وزن بدون دلیل | جراحی | کم خونی |
| استفراغ | مهارکنندههای پمپ پروتون | ایجاد سوراخ در دیواره معده |
| از دست‌دادن اشتها | مسدودکننده‌های اسید | انسداد دستگاه گوارش |
| حالت تهوع | آنتی‌بیوتیک‌ها | سرطان معده |
| سوءهاضمه | پروبیوتیک‌ها | خونریزی معده |
درمان زخم معده
برای مدیریت این بیماری ابتدا باید عامل آن شناسایی شود. پس از آن، پزشک گوارش میتواند شیوه درمان مناسب را تعیین کند که شامل مصرف داروهای مخصوص زخم معده یا در شرایط حاد انجام جراحی است.
1. درمان غیرجراحی
در این روش، پزشک فوق تخصص گوارش داروهای مناسب برای کنترل زخم معده را تجویز میکند. این داروها شامل موارد زیر هستند:
- آنتی‌بیوتیک‌ها: داروهایی که برای درمان عفونت هلیکوباکتر پیلوری استفاده میشوند، مانند تتراسایکلین، مترونیدازول، کلاریترومایسین و آموکسی‌سیلین.
- مهارکنندههای پمپ پروتون (PPIs): داروهایی که پوشش معده را محافظت کرده و تولید اسید را کاهش می‌دهند، مانند امپرازول، اسومپرازول و رابپرازول.
- مسدودکننده‌های گیرنده هیستامین (H2 بلوکرها): داروهایی که ترشح اسید معده را محدود می‌کنند، مانند فاموتیدین، سایمتیدین و نیزاتیدین.
- عوامل محافظت‌کننده سلولی: داروهایی که پوشش داخلی معده را تقویت می‌کنند، مانند سوکرالفات و میزوپروستول.
- آنتی‌اسیدها: داروهایی که اسید معده را خنثی کرده و علائم بیماری را کاهش می‌دهند. (این داروها به تنهایی برای درمان کامل زخمهای گوارشی کافی نیستند.)
عوارض جانبی داروها ممکن است شامل تهوع، سرگیجه، سردرد، اسهال و درد شکمی باشند. معمولاً این علائم موقتی هستند، اما اگر هر یک باعث ناراحتی شدید شد، باید با پزشک درباره تغییر دارو مشورت شود.
2. درمان جراحی
در موارد نادر و پیچیده، زخم معده ممکن است نیازمند جراحی باشد. زخمهایی که به مداخله جراحی نیاز پیدا می‌کنند، ویژگی‌های زیر را دارند:
- مکرر عود می‌کنند
- بهبود نمی‌یابند
- خونریزی دارند
- باعث ایجاد سوراخ در معده میشوند
- مانع عبور غذا از معده به روده کوچک میشوند
جراحی میتواند شامل اقدامات زیر باشد:
- برداشتن کامل زخم
- بستن شریان خونریزی‌دهنده
- قطع منبع عصبی معده برای کاهش تولید اسید
- پیوند بافت از بخش دیگری از روده و اتصال آن روی محل زخم
3. درمان خانگی زخم معده
برای کمک به درمان خانگی زخم معده، علاوه بر رعایت رژیم غذایی، رعایت نکات زیر توصیه میشود:
- خودداری از بیدار ماندن طولانی
- مصرف داروهای مسکن با تأیید پزشک
- کاهش مصرف نوشیدنی‌های گازدار، صنعتی و پرکافئین
- انجام فعالیت‌های بدنی مانند پیاده‌روی برای بهبود سلامت جسمی و روانی
- مصرف خوراکی‌های پروبیوتیک مثل ماست پروبیوتیک، پنیر و نوشیدنی کفیری
راه‌های پیشگیری از زخم معده
دست‌ها را به‌طور مداوم بشویید تا از گسترش باکتری‌ها جلوگیری شود.
مواد غذایی را شسته و ترجیحاً به‌صورت پخته مصرف کنید.
محرک‌های معده مانند سیگار و الکل را محدود کنید.
داروهای کاهش‌دهنده درد زخم معده را همراه با وعده‌های غذایی و مقدار کافی مایعات مصرف نمایید.
میزان استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAID) مانند ایبوپروفن را کاهش دهید.
