دیابت نوع یک یک بیماری متابولیکی مزمن به شمار می‌رود و در میان اختلالات غدد درون‌ریز، شایع‌ترین مشکل دوران کودکی و نوجوانی محسوب می‌شود. این بیماری میتواند در هر سنی پدیدار شود، اما بیشترین بروز آن بین سنین ۱۰ تا ۱۵ سالگی دیده می‌شود و حدود ۷۵ درصد مبتلایان پیش از رسیدن به ۱۸ سالگی شناسایی می‌شوند. در افراد مبتلا، سلول‌های پانکراس توانایی تولید انسولین را از دست می‌دهند یا تنها مقدار بسیار ناچیزی از آن ترشح می‌کنند. انسولین هورمونی است که به سلول‌ها امکان میدهد گلوکز موجود در خون را دریافت کرده و برای تأمین انرژی مورد استفاده قرار دهند. بدن انسان گلوکز را از مواد غذایی جذب می‌کند و وجود انسولین این فرایند را ممکن می‌سازد تا قند خون به درون سلول‌ها راه پیدا کند. در این نوشتار، به بررسی دقیق دیابت نوع یک پرداخته و اطلاعات کامل و کاربردی در مورد آن ارائه خواهیم کرد.
دیابت نوع یک چیست؟
در افراد مبتلا به دیابت نوع یک (Type 1 diabetes)، غده پانکراس قادر به ترشح انسولین نیست یا تنها مقدار بسیار اندکی از آن را تولید می‌کند. انسولین هورمونی است که امکان استفاده سلول‌ها از قند خون برای تولید انرژی را فراهم می‌سازد.
در این بیماری، به دلیل کمبود انسولین، بدن توانایی پردازش گلوکز را از دست میدهد. نبود انسولین باعث می‌شود قند موجود در خون وارد سلول‌ها نشود و به جای آن در جریان خون تجمع پیدا کند. این تجمع سبب بالا رفتن قند خون و در نهایت آسیب به اندام‌ها و بافت‌های مختلف بدن می‌شود.
اگرچه ابتلا به دیابت نوع یک میتواند در هر سنی رخ دهد، اما این بیماری بیشتر در کودکان، نوجوانان و جوانان مشاهده می‌شود. نسبت شیوع آن نسبت به دیابت نوع دو پایین‌تر است و تنها ۵ تا ۱۰ درصد کل بیماران دیابتی را شامل می‌شود. تاکنون روشی قطعی برای پیشگیری یا درمان کامل دیابت نوع یک یافت نشده است و مدیریت بیماری تنها از طریق کنترل علائم امکان‌پذیر است.
برای کنترل بهتر این بیماری میتوان اقدام‌های زیر را به کار گرفت:
- پایبندی به توصیه‌های پزشک و پیروی از سبک زندگی سالم
- پایش و کنترل مستمر قند خون
- انجام منظم معاینات و چکاپ‌های دوره‌ای
علائم دیابت نوع یک در زنان و مردان
دیابت نوع یک میتواند علائم گوناگونی ایجاد کند که بروز آنها ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها به طول انجامد. در برخی موارد، این نشانه‌ها طی چند هفته یا چند ماه بهطور ناگهانی ظاهر می‌شوند. از شایع‌ترین علائم این بیماری میتوان به موارد زیر اشاره کرد که در صورت مشاهده، مراجعه به پزشک ضروری است:
- تاری دید
- احساس گرسنگی شدید
- تشنگی مفرط
- تکرر ادرار
- کاهش ناگهانی و غیرقابل توجیه وزن در مدت کوتاه
- احساس خستگی و ضعف
- تغییرات خلق‌وخو و تحریک‌پذیری
- شب‌ادراری در کودکان
دیابت نوع یک در کودکان
علت دقیق بروز این بیماری همچنان ناشناخته است. با این حال، در بسیاری از مبتلایان، سیستم ایمنی بدن که وظیفه مبارزه با باکتری‌ها و ویروس‌های مضر را بر عهده دارد، به اشتباه سلول‌های تولیدکننده انسولین در لوزالمعده را تخریب می‌کند. به نظر می‌رسد ژنتیک و عوامل محیطی در این فرایند نقش مهمی داشته باشند.
وقتی سلول‌های جزایر پانکراس از بین می‌روند، بدن کودک یا انسولین بسیار کمی تولید می‌کند یا به طور کامل از تولید آن بازمی‌ماند. انسولین مسئول انتقال قند از جریان خون به سلول‌های بدن است و قند پس از هضم غذا وارد خون می‌شود.
در صورت نبود انسولین کافی، قند در خون کودک تجمع پیدا می‌کند و اگر درمان نشود، میتواند عوارض جدی و خطرناک به دنبال داشته باشد. علائم دیابت نوع یک در کودکان معمولاً به سرعت بروز می‌کند و شامل موارد زیر است:
- تشنگی بیش از حد
- ادرار مکرر
- گرسنگی شدید
- کاهش ناخواسته وزن
- تحریک‌پذیری یا تغییرات رفتاری
دلایل ایجاد دیابت نوع ۱ چیست؟
دیابت نوع یک معمولاً زمانی شکل می‌گیرد که سیستم ایمنی بدن به اشتباه سلول‌های بتا در لوزالمعده، که مسئول ترشح انسولین هستند، را تخریب می‌کند. این فرآیند یک واکنش خودایمنی به شمار می‌آید، هرچند دلیل دقیق بروز چنین واکنش غیرطبیعی هنوز به طور کامل مشخص نشده و در حال بررسی است. پیشرفت این بیماری میتواند طی ماه‌ها یا حتی سال‌ها اتفاق بیفتد و در بسیاری از این مدت، هیچ نشانه‌ای قابل مشاهده نباشد. معمولاً قند خون بالا و علائمی مانند تکرر ادرار یا احساس تشنگی زمانی پدیدار می‌شوند که بیش از ۹۰ درصد سلول‌های تولیدکننده انسولین از بین رفته باشند.
در بسیاری از موارد، دیابت نوع یک در افرادی بروز می‌کند که سابقه خانوادگی این بیماری را دارند، اما در اشخاص بدون پیشینه خانوادگی نیز ممکن است ایجاد شود. مبتلایان معمولاً یک یا چند ژن خاص را در خود دارند که احتمال ابتلا را افزایش میدهد. همچنین، عوامل محیطی و مواجهه با برخی ویروس‌ها میتوانند این واکنش خودایمنی را فعال کنند.
خطر ابتلا در بستگان درجه یک فرد بیمار، مانند خواهر یا برادر، بهطور قابل توجهی بالاتر است؛ به‌گونه‌ای که احتمال ابتلا در آنها بین ۵ تا ۶ درصد، در مقایسه با حدود ۰.۴ درصد در افراد فاقد سابقه خانوادگی گزارش می‌شود. انجام آزمایش‌های ژنتیکی میتواند به شناسایی افرادی که در معرض خطر بیشتری قرار دارند کمک کند، هرچند این آزمایش‌ها فعلاً فقط برای کسانی که در کارآزمایی‌های بالینی شرکت می‌کنند، قابل انجام است.
افراد خانواده‌ای که بیشترین احتمال ابتلا را دارند، معمولاً در خون خود سطح بالایی از موادی به نام «اتوآنتی‌بادی‌های پانکراس» دارند. این یافته نشان میدهد که بدن روند تخریب سلول‌های ترشح‌کننده انسولین را آغاز کرده است. اگرچه این آزمایش‌های خون بهطور روتین انجام نمی‌شوند، اما در چارچوب مطالعات تحقیقاتی مورد سنجش قرار می‌گیرند.
فرق دیابت نوع یک و دو چیست؟
دیابت یکی از رایج‌ترین اختلالات غدد درون‌ریز محسوب می‌شود و به طور کلی به دو نوع اصلی تقسیم می‌گردد: دیابت نوع یک و دیابت نوع دو. هر دو نوع این بیماری علائم و نشانه‌های نسبتاً مشابهی دارند و در صورت عدم کنترل، با گذر زمان میتوانند عوارض و مشکلات یکسانی را برای فرد مبتلا به همراه داشته باشند. با این حال، ماهیت آنها از نظر علت بروز و روند بیماری کاملاً متفاوت است.
در دیابت نوع یک، بدن توانایی ترشح انسولین را از دست میدهد؛ در حالی که در دیابت نوع دو، سلول‌های بدن نسبت به انسولین واکنش مناسب نشان نمی‌دهند و به آن مقاوم می‌شوند، در نتیجه ترشح انسولین نیز به میزان کافی انجام نمی‌گیرد. به طور کلی، دیابت نوع یک از نظر خطرات بالقوه جدی‌تر از نوع دو ارزیابی می‌شود.
مقاله پیشنهادی: دیابت نوع دو چیست؟ راه‌های تشخیص و درمان
| دیابت تیپ ۱ | دیابت تیپ ۲ |
|---|---|
| ۱. از کودکی و نوجوانی آغاز می‌شود. | ۱. معمولا در سنین بالای ۴۰ سال ایجاد می‌شود |
| ۲. عوامل ژنتیکی میتواند در بروز آن نقش داشته باشد. بدن فرد بیمار خودش قادر به تولید انسولین مورد نیاز نباشد. در نتیجه بیمار برای زنده ماندن باید انسولین مصرف کند تا گلوکز انباشته شده در جریان خون را به سمت سلول‌ها ببرد. بدن دیگر اصلا انسولینی تولید نمی‌کند. | ۲. در مبتلایان به دیابت نوع دوم، سال‌ها طول می‌کشد تا بیماری بروز پیدا کند. در حقیقت، ممکن است فرد مبتلا به دیابت تیپ دو تا زمانی که عوارض بیماری مشخص نشود نداند که به دیابت مبتلا است. |
| ۳. به‌سرعت پیشروی می‌کند و علائم و نشانه‌های آشکاری دارد | —– |
روش تشخیص دیابت نوع یک چیست؟
برای تشخیص دیابت نوع یک، از روش‌ها و آزمایش‌های گوناگونی استفاده می‌شود. برخی از این آزمایش‌ها سریع انجام شده و نتیجه آنها در همان لحظه مشخص می‌شود، در حالی که بعضی دیگر زمان بیشتری نیاز دارند و بیمار باید چند ساعت تحت پایش قرار گیرد. این موضوع در مورد سایر انواع دیابت، از جمله دیابت بارداری، نیز صدق می‌کند.
دیابت نوع یک معمولاً با سرعت بالایی پیشرفت می‌کند. پزشک متخصص غدد و دیابت برای شناسایی این بیماری، معمولاً آزمایش قند خون را انجام میدهد. تست‌های زیر میتوانند در تشخیص مؤثر باشند:
- قند خون ناشتا در دو آزمایش جداگانه بالاتر از ۱۲۶ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر باشد.
- قند خون تصادفی بیش از ۲۰۰ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر همراه با بروز علائم دیابت مشاهده شود.
- نتیجه آزمایش هموگلوبین A1C در دو نوبت مجزا بیشتر از ۶.۵ درصد باشد.
در برخی موارد، تشخیص دیابت در آزمایش خون ممکن است تا زمان بروز عوارض یا شدت گرفتن علائم—حتی با وجود اقدامات درمانی—به تعویق بیفتد.
درمان دیابت نوع یک
با وجود تمام پیشرفت‌های علمی و پزشکی تاکنون، هنوز راهکاری برای درمان کامل دیابت پیدا نشده است. با این حال، کنترل و حتی پیشگیری از بروز بسیاری از عوارض آن امکان‌پذیر است.
روش‌های کنترل قند خون در دیابت نوع یک
- انسولین‌درمانی
انسولین همچنان اصلی‌ترین شیوه کنترل دیابت نوع یک محسوب می‌شود. پزشک با توجه به شرایط فرد، ترکیبی از انسولین‌های سریع‌اثر، متوسط‌اثر یا طولانی‌اثر را همراه با دوز و تعداد دفعات تزریق مناسب تعیین می‌کند. - شمارش کربوهیدرات
محاسبه میزان کربوهیدرات موجود در وعده‌ها و میان‌وعده‌های روزانه، نقش مهمی در تعیین دقیق دوز انسولین و کنترل بهتر قند خون دارد. - پایش منظم قند خون
تعداد دفعات اندازه‌گیری قند خون بسته به وضعیت قند و دفعات تزریق انسولین متفاوت است. به طور معمول، حداقل چهار بار در روز—پیش از وعده‌ها و میان‌وعده‌ها، پیش از خواب، قبل از ورزش یا رانندگی و هر زمان که احساس افت قند داشتید—باید قند خون بررسی شود. پایش منظم به حفظ سطح A1C در محدوده طبیعی کمک می‌کند. همچنین استفاده از سیستم‌های پایش مداوم قند (CGM) میتواند امکان کنترل دقیق‌تر را فراهم کند. - تغذیه سالم
در کنار شمارش کربوهیدرات، رعایت اصول تغذیه سالم تأثیر زیادی در مدیریت قند خون دارد. بهتر است غذاهای کم‌چرب و سرشار از فیبر مانند میوه‌ها، سبزیجات غیرنشاسته‌ای و غلات کامل در رژیم غذایی روزانه گنجانده شود. - فعالیت بدنی منظم و حفظ وزن ایده‌آل
پیش از شروع هر برنامه ورزشی، مشاوره با پزشک ضروری است. انجام حداقل 150 دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط در هفته (در قالب 2 تا 3 جلسه) میتواند به کنترل قند و وزن کمک کند. - آموزش و آگاهی از دیابت
کسب دانش درباره روش‌های مدیریت دیابت و گزینه‌های درمانی موجود، توانایی فرد را در کنترل بهتر قند خون افزایش داده و از بروز بسیاری از عوارض جلوگیری می‌کند.
راهکارهای پیشگیری از دیابت نوع یک
دیابت نوع ۱ یک بیماری خودایمنی محسوب می‌شود که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه سلول‌های سالم تولیدکننده انسولین در لوزالمعده را مورد حمله قرار میدهد. وقتی این سلول‌ها آسیب ببینند، دیگر قادر به تولید انسولین نیستند و سطح قند خون افزایش پیدا می‌کند.
کمبود ویتامین D یکی از عواملی است که ریسک ابتلا به این بیماری را بالا می‌برد. تأمین ویتامین D کافی میتواند در پیشگیری نقش داشته باشد و این امر از طریق قرار گرفتن در معرض نور آفتاب و مصرف منابع غذایی حاوی این ویتامین مانند ماهی، زرده تخم‌مرغ و پنیر ممکن می‌شود.
برای کاهش احتمال بروز دیابت نوع ۱ در کودکان، کنترل وزن اهمیت زیادی دارد، چرا که افزایش وزن و تجمع چربی شکمی میتواند منجر به مقاومت انسولینی شود. همچنین ورزش منظم، رعایت رژیم غذایی سالم و سبک زندگی فعال میتوانند نقش پیشگیرانه داشته باشند.
اقدامات پیشگیرانه برای دیابت نوع ۱
در حال حاضر هیچ روش قطعی برای جلوگیری از دیابت نوع ۱ شناخته نشده است؛ با این حال، محققان در تلاش‌اند تا راه‌هایی برای جلوگیری یا به تعویق انداختن شروع بیماری پیدا کنند. یکی از دستاوردهای امیدبخش در این زمینه، ایمونوتراپی است که سیستم ایمنی را تعدیل می‌کند تا از حمله به سلول‌های تولیدکننده انسولین جلوگیری شود. همچنین شناسایی افرادی که در معرض خطر بالای ابتلا به دیابت نوع ۱ هستند، امکان اقدامات پیشگیرانه زودهنگام را فراهم می‌کند و میتواند شروع بیماری را به تأخیر بیندازد یا حتی از بروز آن جلوگیری کند.
عوارض دیابت نوع یک در مردان
یکی از رایج‌ترین پیامدهای دیابت نوع یک در آقایان، کاهش سلامت جنسی است. این مشکل میتواند به شکل اختلال نعوظ، آسیب به سیستم عصبی خودمختار، بروز انزال برگشتی، مشکلات دستگاه ادراری و اختلالات عملکرد دستگاه تناسلی نمایان شود.
عوارض دیابت نوع یک در زنان
احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی در زنان دیابتی حدود چهار برابر بیشتر از زنان سالم است، در حالی که این خطر در مردان دیابتی تقریباً دو برابر می‌باشد. همچنین، شدت عوارض پس از حمله قلبی در زنان مبتلا به دیابت معمولاً بالاتر است. نابینایی، بیماری‌های کلیوی و افسردگی نیز از دیگر عوارض شایع در میان زنان دیابتی به شمار می‌رود.
مشکلات جنسی نیز میتوانند بخشی از عوارض دیابت نوع یک در خانم‌ها باشند که شامل عفونت‌های واژینال، سوزش و خارش، افزایش ترشحات، درد هنگام رابطه جنسی، عفونت ادراری، اختلالات جنسی، سندروم تخمدان پلی‌کیستیک و بی‌نظمی‌های قاعدگی است.
