توانبخشی قلبی یا بازتوانی قلبی به‌طور معمول برای افرادی در نظر گرفته میشود که با بیماری‌های قلبی مواجه بوده‌اند یا تحت عمل‌های جراحی قلب قرار گرفته‌اند. این فرایند شامل آموزش‌های لازم، اصلاح الگوی تغذیه، کنترل شرایط استرس‌زا و پایبندی به مصرف داروها زیر نظر پزشک می‌باشد. روند توانبخشی بر پایه شرایط منحصر به‌فرد هر فرد و به‌صورت تدریجی برنامه‌ریزی میشود تا بیشترین نتیجه ممکن حاصل گردد.
توانبخشی قلبی چیست؟
به فرآیندی که با هدف ارتقای سلامت قلب در افراد مبتلا به نارسایی قلبی طراحی میشود، بازتوانی قلبی (Cardiac Rehabilitation) گفته میشود. در این مسیر، هر بیمار لازم است موارد گوناگونی مانند آموزش‌های مرتبط، فعالیت‌های ورزشی منظم، اصلاح سبک تغذیه، مدیریت وزن و کنار گذاشتن دخانیات را در برنامه خود لحاظ کند. همچنین رعایت دستورات دارویی تجویزشده توسط پزشک، به‌طور دقیق و منظم، بخشی جدایی‌ناپذیر از این روند محسوب میشود.
بازتوانی قلبی با مزایای چشمگیری همراه است که یکی از مهم‌ترین آنها، کاهش ریسک بروز مجدد مشکلات قلبی می‌باشد. معمولاً این فرآیند برای افرادی در نظر گرفته میشود که با بیماری قلبی دست‌وپنجه نرم کرده‌اند یا سابقه عمل جراحی قلب دارند. شایان ذکر است که پس از بروز حمله قلبی یا انجام عمل جراحی قلب، اجرای برنامه توانبخشی قلبی، بخش مهمی از دوره نقاهت بیمار خواهد بود. درواقع افرادی که با نارسایی احتقانی قلب مواجه‌اند، نیاز دارند تا طبق یک طرح جامع و علمی، روال زندگی خود را ادامه دهند؛ این کار سبب افزایش توان جسمی و تسریع در روند بهبود خواهد شد.
برای تدوین برنامه بازتوانی قلبی، مجموعه‌ای از متخصصان با هم همکاری دارند. کارشناسان ورزش‌درمانی، فیزیوتراپیست‌ها و متخصصان تغذیه، به‌همراه پزشک قلب، در ایجاد برنامه‌ای جامع سهیم هستند؛ چراکه در این فرآیند، فعالیت‌های بدنی جهت بهبود عملکرد تنفسی، کاهش تپش غیرعادی و تنظیم وزن بیمار اهمیت زیادی دارد. همچنین پیروی از یک رژیم غذایی سالم برای افرادی که با نارسایی قلبی مواجه‌اند یا در دوره پس از جراحی به‌سر می‌برند، ضرورتی انکارناپذیر است.
دوره بازتوانی قلب معمولاً حداقل سه ماه به‌طول می‌انجامد. این برنامه وابسته به جنسیت، سن یا نوع بیماری نیست؛ بلکه با هدف کمک به بهبود شرایط تمام بیماران قلبی، قابل اجرا و سودمند خواهد بود.
چه کسانی به توانبخشی قلبی نیاز دارند؟
این برنامه اغلب برای بیمارانی در نظر گرفته میشود که با یکی از شرایط زیر مواجه بوده‌اند:
- تجربه حمله قلبی یا ابتلا به نارسایی قلبی
- پشت سر گذاشتن عمل آنژیوپلاستی همراه با استنت‌گذاری
- انجام جراحی‌های قلبی نظیر پیوند بای‌پس عروق کرونر (CABG) یا ترمیم و تعویض دریچه‌های قلب
- دریافت پیوند قلب یا ریه
- درگیری با بیماری شریان‌های محیطی که منجر به کاهش جریان خون در اندام‌ها میشود
- ابتلا به مشکلات مادرزادی قلب یا ابتلا به کاردیومیوپاتی
بازتوانی قلبی چه مزایای دارد؟
بازتوانی قلبی تنها به ارتقای عملکرد قلب محدود نمی‌شود، بلکه به تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش احتمال بازگشت مشکلات قلبی نیز کمک می‌نماید. این فرآیند مزایای متعددی به همراه دارد که از جمله آنها می‌توان به کنترل استرس، تثبیت وزن ایده‌آل، اصلاح الگوی تغذیه، کنار گذاشتن مصرف سیگار، کاهش ریسک سکته و حمله قلبی، افزایش تحرک بدنی، تنظیم فشار خون و قند، بهبود وضعیت روانی و کاهش نشانه‌هایی همچون درد ناحیه قفسه سینه و تنگی نفس اشاره داشت.
از طرفی، احساساتی نظیر استرس، اضطراب و افسردگی در میان مبتلایان به بیماری‌های قلبی بسیار رایج است. با این حال، برنامه‌های بازتوانی با تکیه بر تکنیک‌های روانشناختی و فعالیت‌های ورزشی هدفمند، در کاهش این مشکلات نقش مؤثری ایفا کرده و شرایط روحی و جسمی بیمار را بهبود می‌بخشند.
مقاله پیشنهادی: بهترین متخصصین قلب درتهران
خطرات بازتوانی قلبی کدامند؟
اجرای برنامه توانبخشی قلبی باید با تأیید پزشک متخصص همراه باشد؛ چراکه برای برخی بیماران دچار اختلالات قلبی-عروقی، این روش درمانی ممکن است مناسب نباشد. برای نمونه، در بعضی افراد، فعالیت بدنی موجب افزایش غیرطبیعی ضربان قلب می‌گردد.
تنها زمانی می‌توان وارد روند بازتوانی قلب شد که تیم درمانی، پس از بررسی کامل وضعیت قلب بیمار و مطالعه سوابق پزشکی او، مجوز لازم را صادر کنند. در برخی موارد نیز، انجام آزمایش‌های تکمیلی برای اطمینان از آمادگی جسمانی بیمار ضرورت پیدا می‌کند. اگرچه به‌ندرت پیش می‌آید، اما در بعضی افراد، تمرینات توانبخشی می‌تواند به کشیدگی عضلات یا آسیب‌دیدگی‌های خفیف منجر شود؛ موضوعی که باید به عنوان یکی از خطرات احتمالی این مسیر در نظر گرفته شود.
نکته مهم دیگر آن است که روند بازتوانی نباید سلامت جسمی بیمار را تهدید کند. به همین دلیل، ضروری‌ست که در طی جلسات ورزشی، وضعیت جسمی فرد به‌طور دقیق و پیوسته زیر نظر گرفته شود. در این میان، نقش متخصص فیزیوتراپی قلبی در آموزش صحیح حرکات بسیار کلیدی است؛ چراکه با فراگیری درست تمرینات، بیمار می‌تواند حتی در غیاب تیم مراقبتی نیز با اطمینان خاطر به فعالیت بدنی بپردازد، بدون اینکه دچار آسیب شود.
فرایند توانبخشی قلب چگونه انجام می‌گیرد؟
در فرآیند بازتوانی قلبی، مراحل گوناگونی باید مدنظر قرار گیرند و فعالیت بدنی تنها یکی از اجزای این مسیر درمانی محسوب میشود. از جمله گام‌های مؤثر در این روند می‌توان به تنظیم الگوی تغذیه، ترک کامل دخانیات و مصرف دارو طبق تجویز پزشک اشاره داشت. در ادامه، نگاهی دقیق‌تر به اجزای کلیدی بازتوانی خواهیم داشت.
فعالیت‌های ورزشی در بازتوانی قلب
در هر جلسه از برنامه توانبخشی قلب، بیمار در جمعی گروهی حضور یافته و حرکات ورزشی را زیر نظر متخصصین اجرا می‌نماید. در جلسات اولیه، تمرینات با شدت کم آغاز می‌شوند و در ادامه، متناسب با شرایط جسمانی بیمار، به‌تدریج شدت میگیرند. سطح آمادگی فرد و وضعیت سلامت عمومی او، تعیین‌کننده مسیر ورزشی خواهد بود. از جمله تمرینات مؤثر در این مسیر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تمرینات هوازی سبک
- پیاده‌روی منظم
- دوچرخه‌سواری ثابت
- حرکاتی برای تقویت عضلات
- تمرین با وزنه یا نوارهای مقاومتی
تغذیه مفید برای سلامت قلب
یکی از اقداماتی که می‌تواند به تسریع بهبودی بیماران قلبی کمک کند، استفاده از مواد غذایی سالم و تنظیم رژیم غذایی است. به‌صورت کلی، باید چربی‌های اشباع‌شده و ترانس از برنامه غذایی کنار گذاشته شوند. در مقابل، مصرف سبزیجات، میوه‌های تازه و خوراکی‌های سرشار از فیبر باید افزایش یابد. همچنین استفاده محدود و کنترل‌شده از روغن‌های مفیدی مانند روغن زیتون برای این بیماران توصیه میشود. کاهش مصرف نمک، یکی دیگر از موارد ضروری در رژیم بیماران قلبی است. علاوه بر این، گنجاندن غلات کامل در وعده‌های غذایی به تأمین ویتامین‌ها و پروتئین‌های ضروری کمک خواهد کرد.
پایبندی به مصرف داروهای تجویزی
بیمار موظف است داروهایی که پزشک برای وی تجویز کرده را طبق زمان‌بندی دقیق مصرف کند. این داروها – که عمدتاً شامل داروهای ضد انعقاد هستند – از بروز لخته، انسداد عروق و حملات قلبی پیشگیری می‌کنند. کنترل فشار خون، قند و سطح کلسترول نیز باید در طول دوره بازتوانی با دقت پیگیری شود.
ترک دخانیات و مواد مضر
مصرف سیگار در بیماران قلبی به‌منزله سمی خطرناک است. بنابراین این افراد باید مصرف دخانیات را به‌طور کامل متوقف کنند. نوشیدنی‌های الکلی نیز می‌توانند روند درمان را مختل کرده و برای قلب زیان‌بار باشند.
کنترل وزن و چربی‌های اضافی
رهایی از وزن اضافه و رسیدن به شاخص توده بدنی مناسب، نقش چشمگیری در بهبود عملکرد قلب دارد. تغذیه اصولی به همراه ورزش منظم، بهترین مسیر برای رسیدن به این هدف است. در این زمینه، مشورت با متخصص تغذیه توصیه میشود.
مقابله با استرس و اضطراب
بسیاری از بیماران قلبی، پس از تشخیص بیماری دچار اضطراب و افسردگی می‌شوند. کنار آمدن با وضعیت جدید می‌تواند دشوار باشد. چنانچه فرد با احساساتی نظیر استرس یا افسردگی مواجه باشد، مراجعه به روان‌درمانگر می‌تواند بسیار مفید واقع شود؛ چراکه مشکلات روانی فرآیند بازتوانی را پیچیده‌تر می‌کنند.
همچنین باید از قرارگیری در موقعیت‌های تنش‌زا پرهیز شود؛ زیرا اضطراب می‌تواند با علائمی مانند تنگی نفس و تپش قلب شدید همراه باشد. این شرایط، به‌ویژه برای افرادی با نارسایی یا آریتمی قلبی خطرناک است. به‌طور کلی، حمایت روانی و تقویت روحیه، بخشی اساسی از فرآیند بازتوانی قلبی به شمار می‌آید.
